2 M qanunu: Maler, Mendelson

Alma almaya bənzər...

     Bu yazımızın qəhrəmanları özlərini Beethovenə “oxşatmağa” çalışan iki böyük bəstəkardır: Maler və Mendelson. Yazının məğzinə keçməzdən öncə Beethovendən təsirlənən və öz yaradıcılığında ona istinad edən məşhur bəstəkarların qeyri-rəsmi siyahısını təqdim etmək istərdim. “Beethovenə oxşamaq” tendensiyası haqqında doğru-düzgün təsəvvürə malik olmaq üçün elə təkcə romantizmin ilkin mərhələsindən impressionizmə, ekspressionizmə qədər olan zaman kəsiyində Şubert, Şuman, Mendelson, Berlioz, Brams, List, Maler, Vaqner, Bartokun adını çəkmək yetərlidir.

     Gəlin, elə bu siyahıdanca 2 ad seçib üzərində dayanaq (əlbəttə, seçim artıq edilib, sizə sadəcə izləmək qalır). Müəyyən subyektiv səbəblərdən dolayı seçilən bu 2 adın tamamilə bir-birinə zidd xüsusiyyətləri əsasında “2 M” qanununu özünüz yozun...

     Beləliklə, buyurun oxuyun.

Qustav Maler (1860-1911)

      Maler bütün həyatı boyu beynindən çıxmayan bir fikrə mübtəla olub: 20-ci əsrin Beethoveni olmaq. Onun davranış və xasiyyətində “Beethovenvari” nələrsə vardı: eynəyinin şüşəsi arxasında gözləri fanatik alovla alışıb-yanardı, son dərəcə səliqəsiz geyinərdi, uzun, gur saçları isə mütləq pırtlaşıq olurdu. Ömrü boyu qeyri-adi şəkildə fikri dağınıq, adamyovuşmaz olub, qızdrımalı yaxud əsəbi, ürəkkeçməli adam kimi həmişə insanlardan və ekipajdan uzaq qaçıb. Onun heyrətamiz şəkildə özünə düşmən qazanmaq istedadı barədə əfsanələr dolaşır. Malerdən hamının zəhləsi gedirdi: opera primadonnalarından tutmuş səhnə işçilərinə qədər. O, orkestrə mərhəmətsizcəsinə əzab verirdi və hətta özü dirijor pultunun arxasında 16 saata qədər dayana bilirdi. Əzazil şəkildə hamını və hər kəsi danlayıb, abrını ətəyinə bükürdü... Qəribə və konvulsiv dirijorluq tərzinə görə onu “dirijor pultunun arxasında qıcolmaya mübtəla olmuş pişik” və “qalvanizasiya edilmiş qurbağa” adlandırırdılar.

Əlahəzrətin buyruğu

     Bir dəfə Malerin yanına bir qadın müğənni gələrək Vyana opera səhnəsində ifa etmək tələbini irəli sürür. Və ilk növbədə əlindəki kağızı maestroya uzadır... Bu, əlahəzrətdən gələn “ali məsləhət” idi – imperatorun özü solist qadını teatra qəbul etmək barədə Malerə təkid edirdi.

Məktubu diqqətlə oxuyan Maler tələsmədən onu parça-parça cırır, royalın arxasına əyləşir və nəzakətlə iddiaçı qadına təklif edir:

-          Beləliklə, xanım, indi zəhmət olmasa, oxuyun!

Qadının ifasına qulaq asaraq, deyir:

-          Görürsünüzmü, hörmətli xanım, hətta imperator Frans-İosifin şəxsiyyətinizə ən böyük hüsn-rəğbəti belə, sizi səsə malik olmaq zərurətindən xilas etmir...

Bunu eşidəndən sonra Frans-İosif operanın direktoru üçün böyük bir mərəkə çıxarır. Ancaq əlbəttə ki, şəxsən yox, nazirinin vasitəsilə.

-          O, oxuyacaq! – deyə amiranə şəkildə nazir Malerə çatdırır,  – imperator belə istədi.

-          Yaxşı, - deyə Maler əsəbi şəkildə müğənnini geri çağırır, - o zaman mən də afişalarda belə yazılmasını tələb edirəm:

“Əlahəzrətin buyruğu ilə”

Bu, çox sadədir

     Bir dəfə jurnalistlərdən kimsə musiqi yazmağın çətin olub-olmadığı barədə Malerə sual verir.

Maler cavab verir:

-          Yox, cənablar, əksinə, bu, çox sadədir!.. Siz heç bilirsiniz trubanı necə düzəldirlər? Dəlik açırlar və ətrafını mislə örtürlər. Bax belə, elə musiqi əsəri barədə də məsələ təxminən bu cürdür.

Kiçik xəcalət

     19-cu əsrin sonlarında Vyana konservatoriyası vokalistlər üçün müsabiqə keçirir. Müsabiqə komissiyasına sədrlik Qustav Malerə həvalə olunur.

Çox vaxt olduğu kimi əsas mükafatı, az qala, sarayla güclü əlaqələri olan, lakin demək olar, qətiyyən səsi olmayan qadın müğənni qazanacaqmış, lakin qazanmır...

Belə ki, “xəcalət” baş vermir: Maler etiraza qalxaraq sənətə sadiqliyi üstün tutur və belə həvəssiz ifaların yer tutmamasında israr edir. Müsabiqənin qalibi hörmətə layiq, cavan, istedadlı bir qadın müğənni olur.

Daha sonra tanışlardan biri Malerdən soruşur:

-          Doğrudanmı, xanım N.-in müsabiqənin qalibi olmaması həqiqətdir?

Maler ciddi şəkildə cavab verir:

-          Təmiz həqiqətdir! Hətta ershersoq (şahzadə titulu - red.) Ferdinand da daxil olmaqla, bütün saray əhli onun tərəfində idi. Ona qalib olmaq üçün təkcə bir səs çatmadı – öz səsi.

Ənənələr və novatorluq

     Bir dəfə Maler Şönberqin yenilikçi “kamera simfoniyası” məşqlərində iştirak edir. Şönberqin musiqisi yeni hesab olunurdu, bir sözlə, hər şey dissonanslar üzərində qurulmuşdu. Bu isə Malerin “klassikası” üçün səslərin kobud yığını demək idi, kakofoniya... Məşqin sonunda Maler orkestrə tərəf çevrilərək:

-          İndi isə, cənablar, yalvarıram sizə, mənimçün – bu qoca üçün adi bir qamma ifa edin. Yoxsa, gecə rahat yata bilməyəcəm.

     Qustav Maler Vyanada kral opera teatrına 10 il rəhbərlik edib. Həmin illər onun dirijor fəaliyyətinin çiçəklənən dövrü olub. 1907-ci ilin yayında o, Amerikaya yola düşür. Vyana teatrındakı direktor vəzifəsini atmaqla, Maler öz ordenlərini ona məxsus olan kabinetdəki stolun rəfində qoymuşdu...

     Bunları tapıb-aşkarlayanda teatrın əməkdaşları onun öz qiymətli reqaliyalarını təsadüfən, huşsuzluqdan unutduğunu fikirləşir. Və onlar bunu Malerə çatdırmağa tələsirlər.

Okeanın o tərəfindən cavab o qədər də tez gəlmir və kifayət qədər gözlənilməz olur.

“Mən onları öz varisim üçün qoymuşam” – yazmışdı Maler.

Yuxarıdan işarə

     Həyatının axırıncı yayında Malerə ömrünün sonunun yaxınlaşması barədə qorxunc xəbərdarlıq gəlir.

     Bəstəkar Tolbaxda kiçik daxmasında işlədiyi zaman otağa fışıltıyla, səs-küy və qarıltıyla nəsə böyük və qara bir şey soxulur. Maler stolun arxasından atılır  və vahimə içində divara qısılır. Bu, otağın içində qeyzlə dövrə vuran və məşum səslər çıxaran qartal idi. Qartal qeyb olan kimi, birdən divanın altından bir qarğa pırıldayıb uçur, çırpınır və o da həmçinin uçub-gedir.

“Qarğanı təqib edən qartal... Bu, əbəs yerə deyil, yuxarıdan işarədir... Doğrudanmı mən o həminki qarğayam, qartal isə - mənim taleyim?!”, - deyə Maler özünə gələndə karıxmış halda deyir.

     Bu hadisədən bir neçə ay sonra Maler dünyasını dəyişir.

Feliks Mendelson (1809-1847)

     Mendelsonun Beethoven ehtirası Maler qədər olmasa da, hər halda bir çox əsərlərində açıq-aşkar gözə çarpacaq dərəcədədir. Beethovenin bir çox kvartetləri, sonataları və xüsusilə 2-ci simfoniyasındakı final xorunun izlərini Mendelsonun bir çox əsərlərində tapmaq olar. Lakin Mendelson təkcə Beethovenin deyil, həm də Motsartın böyük heyranı olub. Həyatına daha dərindən nəzər saldıqda isə məlum olur ki, onun ən böyük kumiri... Bax olub! Bəli, bəli, İohan Sebastyan Bax! Əslində Mendelsonun xarakterinə nəzər salarkən onda “Beethovenvari” heç nə olmadığı da aydın olur: ifrat dərəcədə ənənəpərəst, sənət qayda-qanunlarına böyük dəqiqliklə riayət edən və hər kəsi bunlara tabe etdirmək üçün əlləşib-vuruşan bir xarakter...

     

     Amma Mendelson haqqında o qədər də neqativ fikirlər səsləndirmək düzgün olmazdı. Sadəcə bir əsərə görə,“Yay gecəsində yuxu”.

     Şekspirin eyniadlı əsəri əsasında yazdığı bu musiqi hamımıza tanışdır. Bu gün evliliyin simvoluna çevrilən məşhur “Toy marşı”nı Mendelson məhz, 17 yaşında bəstələyib.

Mendelsonun fikir dünyasının və kültürəl baxışlarının formalaşmasında dahi alman şairi Götenin böyük rolu olub. Eyni zamanda, müasiri olan Vaqner də ona güclü təsir göstərib. Buna baxmayaraq o, “Bax zehniyyətinin qurbanı” olub, desək, o qədər də mətləbdən yayınmış olmarıq. Dövrün son dərəcə dinamik düşüncə və sənət həyatının müxtəlif cərəyanları içində Mendelsonu “romantiklərin klassikinə” çevirən də, tərəqqisevər bir çevrə daxilində onu “mühafizəkarların lideri” halına gətirən də bu Bax zehniyyəti olub.

     

     Mendelsonun bu vəziyyətini göstərən, fəqət daha az tanınan bir tərəfinə də işıq salaq: o, böyük bir etina və vasvasılıqla öyrətdiyi qaydaların hamısına mütləq riayət edərək hər əsərinə səliqə-sahman vermək üçün ifrat dərəcədə əlləşərdi. Buna görə də üsyankarcasına həmlələr edən Hektor Berlioza heç vaxt anlayış göstərmədi. Sağlam fikrə və baxışlarına zidd görünən hər şeyə düşmən oldu. Çağdaşlarının cürətli hədəflərindən daha çox, ənənələrə bağlı qaldı. Ədəbiyyat və estetika sahəsində yetəri qədər kültürə sahib olan, lakin Bax zehniyyətindən qurtula bilməyən Mendelsonun bəsətəkar kimi yaradıcılığı isə ürəkaçandır. Musiqiçi kimi onda romantik xüsusiyyətlər üstünlük təşkil edir. Məhz bu nöqtədən etibarən Mendelsonun yaradıcılığında Beethovenin xoş, təqdirəlayiq izləri görünməyə başlayır.