Klassik musiqi dövrləri deyildiyi zaman yada ilk olaraq barokko dövrü, klassik dövr, romantik dövr və bundan sonra gələn modern dövr düşür. Gəlin, Renessans (İntibah) dövründən sonra musiqinin gedişatını böyük miqyasda dəyişdirən bu dönəmləri daha yaxından tanımağa başlayaq.
Barokko dönəmi
(1600-1750)
Barokko dönəmi 1600-1750-ci illər arası İtaliyadakı opera təcrübələri ilə başlayıb, Yohan Sebastyan Baxın ölümüylə sona çatıb və bütün musiqi janrlarında günümüzə qədər öz əhəmiyyətini saxlayan dəyişikliklərin ortaya çıxmasına səbəb olub.
Barokko musiqisi müəyyən
bir dövrün adı olmaqla yanaşı, memarlıq başda olmaqla digər bir çox
kateqoriyada da dəyərləndirilə bilər. “Barokko” termini portuqalca “barocco”
(düzgün forması olmayan inci) sözündən götürülüb. Memarlıqda, dəniz
balıqqulaqlarına bənzər bəzək əşyalarından meydana gələn, 17-ci yüzillikdə,
qismən də 18-ci yüzillikdə Avropanın, xüsusilə də katolik ölkələrinə (İtaliya,
İspaniya, Portuqaliya, Avstriya, Almaniyanın cənubu, Belçika) və Latın
Amerikasına yayılan üslub kimi tarixə düşüb. Barokko termini yalnız 17-ci yüzillikdəki
axını təsvir edən ümumi anlayış kimi dəyərləndirilməyib, həm də Helenizm və
Qotika dövrünün sonrakı dönəmlərdə bəzi əlamətlərin izah edilməsində də
istifadə olunub. Furyerin 1690-cı ildə hazırladığı fransız dilinin ilk izahlı
lüğətinə görə “barokko”, “tam yuvarlaq olmayan inciləri təsvir etmək üçün
istifadə edilən bir zərgərlik terminidir”. Sen-Simon 1711-ci ildə “qəribə və
narahat edici bir düşüncə”ni anlatmaq üçün “barokko” sözündən istifadə edib.
Fransa Akademiyasının lüğəti də 1694-cü ildəki ilk nəşri zamanı Furyerin
yanaşmasını olduğu kimi mənimsəyib. 1740-cı ildəki nəşr isə məcazi mənanı
mənimsəyirdi: nizamsız, qəribə, bərabər olmayan. Jan Jak Russoya görə “barokko
musiqisi harmoniyanın açıq-saçıq olmadığı, modulyasiya və uyğunsuzluqlarla dolu,
intonasiyaları güclü və hərəkəti çətin olan musiqidir”.
Barokko musiqisinin digər
sənət növləri ilə bağlı ilk təyinatına isə 1788-ci ildə “Encyclopedie
methodique” nəşrində rast gəlinir:
“Memarlıqda barokko
qəribəliyin bir əlamətidir”. Belə anlaşılırdı ki, bu ad həmin dövrün
başlanğıcında rəsm və heykəltaraşlıq təcrübələrindəki dəyişikliklərə göstərilən
heyrətamiz reaksiya nəticəsində ortaya çıxıb.
Renessans dövrü bütün
sənət növlərində sadəlik, təmizlik və saflıq impulslarını gücləndirməsinə və
duyğuları daha yumşaq izahatla təsvir etməsinə baxmayaraq, xüsusilə də musiqi
sahəsində davamlı olaraq rast gəlinən tək səviyyəlilik, monotonluq səbəbindən
getdikcə cansıxıcı olmağa başlamışdı. O qədər ki, Renessans dövrü bəstələrinin
ən diqqətə çarpan xüsusiyyəti alətlərin əsəri eyni anda başlayıb, eyni anda
bitirmələri kimi izah edilə bilər.
Barokko dönəminin gəlişi
ilə musiqi tarixi ilk dəfə olaraq “kontrast” anlayışı ilə tanış olur. Eyni
mövqeləri paylaşan musiqi alətləri əsərdə bir-birləri ilə savaşarcasına,
bir-birləri ilə ziddiyyət təşkil edərək yer almağa başlayır. Klassik dövr
sənətçiləri də, hər nə qədər barokko dövrü əsərlərini qarışıq, bəzəkli, zövqsüz
və şişirdilmiş adlandırsalar və “barokko” kəliməsindən alçaldıcı mənada istifadə
etsələr də, özlərinin istifadə etdikləri və bu günə qədər davam edən bir çox
harmoniya qaydalarını həmin dövrün ustalarından öyrənib və bəzən hətta onları
təkrarlayıblar. 150 ilə yaxın bir müddəti əhatə edən barokko cərəyanı bəzi
musiqi tarixçilərinə görə 2, bəzilərinə görə isə 3 mərhələli bir dönəmdir.
Fəqət hər kəsin qəbul etdiyi ortaq fikir isə barokko axının son mərhələsi olan
“yetkin barokko” dövrünün Yohan Sebastyan Baxın təsiri altında keçməsi
faktıdır.
Barokko musiqisinin
quruluşunda ən nəzərə çarpan xüsusiyyət, musiqidə ilk dəfə olaraq
“kontrastlar”dan istifadə edilməsi olub və bununla birlikdə də konsertlər dövrü
başlayıb. Musiqili ifadəni gücləndirmək üçün istifadə olunan səs səviyyəsinin
alçalıb-yüksəlməsi, barokko dövründə kəşf edilən və inkişaf etdirilən musiqi
işarələri ilə başlayıb. Orta əsrlər və İntibah dövründə səsin yüksəkliyi həmişə
eyni səviyyədə olurdu. Barokko dövründə “piano – alçaq” və “forte – güclü” səs
terminləri ilə əsərlərdə səs yüksəkliyinin önəmi və rəngarəngliyi hiss edilməyə
başlayır.
Barokko dönəminin digər
bir yeniliyi isə bu dövrə qədər olan musiqi strukturunda yer almayan və əsərin
başqa bir hissəyə keçəcəyini və ya bitdiyini bildirən bir əlamətdən istifadə
edilməsidir. Əsərlərdə keçidlər və sonluqlar daha güclü yer almağa başlayır.
Ziddiyyətlər üzərində
qurulan barokko musiqisində ritmik strukturda da önəmli inkişaf meylləri ortaya
çıxır. İntibah dövründən barokko musiqisinə sıçrayıb keçən “mətnə bağlı” musiqi
izahının yerini danışıq dilindəki vurğuların şişirdilməsi tutur. Barokko
dönəmində ortaya çıxan opera və kantatalar bu gün də eyni qaydaya əməl olunaraq
şişirdilmiş şəkildə səsləndirilir. Barokko dövründə instrumental musiqi də
böyük bir inkişaf yolu keçir. Yalnız alətlər üçün bəstələnən əsərlər çoxalır.
Səs musiqisi ilə intrumental musiqinin birləşdirilməsi təcrübəsi də barokko
dönəmində cücərib boy atıb. Müşayiət funksiyası daşıyan bas alətləri və insan
səsi birləşir. Ziddiyyət yaratmaq məqsədilə, həmin alətlər bir səviyyədə
qaldığı halda, vokal hərəkətli və naz-qəmzəli davranır.
16-cı yüzilliyin sona
çatmasıyla birlikdə italiyalı bəstəkarlar “madriqal” adı verdikləri, şeirlər
üzərində yazdıqları çoxsəsli əsərlər yaratmağa təkan verdilər. Monteverdinin
opera əsərləri və madriqalları barokko dönəminin ilk dövrlərinin kuliminasiya
nöqtəsi olub və özündən sonra gələn musiqiyə liderlik edib. Dini mövzu üzərində
qurulan dramatik əsərlər olan oratoriyalar, öz kökünü Romadan götürüb. Avropaya
yayılması isə alman-ingilis bəstəkarı Georg Friderik Hendel sayəsində mümkün
olub. Bu günə qədər gəlmiş-keçmiş ən önəmli oratoriya olan “Məsih” oratoriyası
G.F.Hendel tərəfindən İngiltərədə bəstələnib (1741).
Sonata barokko dönəminin
ilk vaxtlarında “zühur etmiş” başqa bir musiqi tərzidir. İtaliyada sonata yavaş
və sürətli rəqs parçalarından ibarət olan əsər və ya yavaş-sürətli kontrastları
ilə inkişaf edən əsərlərə deyilir (daha sonra bu tərz kilsələrdə istifadə
edildi). Arkancelo Korelli kimi hər iki növdə də musiqi yaradan bəstəkarlar
olub. İtaliyadan kənarda “süita” adı verilən rəqs mahnıları yaradılmağa
başlandı. Süitalar da nəhəng bir tarixi inkişafın müjdəçisi olsalar da,
sonatalar qədər önəmli bir yol qət edə bilmədilər. Süitalar kantatalarda olduğu
kimi yeganə bir çıxış nöqtəsindən başlayaraq iki və ya üç hissəli formaya
çatırdı (məsələn, Domeniko Skarlattinin piano sonataları kimi). Eynilə, Baxın
bəstələdiyi çox formalı əsərlər kimi.
İlk sonatalar ya təkcə bir
alət, ya da kiçik bir qrup üçün yazılırdı. 17-ci yüzilliyin sonlarına doğru
(barokko dövrünün ortaları) bu sonata forması “concerto grosso” şəklinə düşdü.
Solist qrup isə adətən “concertino” (iki skripka və continuo) olurdu. Daha
sonra isə “concerto” vəziyyətinə keçdi. Baxın “Brandenburq konsertləri”
“concerto grosso” stilinin bu dönəmdəki şübhəsiz, ən yaxşı nümunələrindən
biridir. Bundan başqa ən az Baxda olduğu qədər, Antonio Vivaldinin solo
konsertləri də bu dönəmin ən önəmli modellərindəndir.
Sonata, konsert və vokal
formaları inkişafının ortalarında, barokko dövrünün başqa bir önəmli
xüsusiyyəti ortaya çıxmağa başladı: Tonallıq. 16-cı yüzilliyin ortalarında
köhnə kilsə dəbləri yeni “açar əlaqələri” (söhbət musiqi açarından gedir)
konsepsiyası ilə yerini dəyişdirməyə başladı. Barokko dönəmi ilə birlikdə bəstəkarlar
bir açardan digərinə keçməyə başlamışdı. O dövrün xromatik musiqisini yaratmağa
başlamışdılar.
Vaxt keçdikcə, açarlar
arasındakı əlaqə və keçidlər bir sistem halına düşdü. Baxın “Mükəmməl
temporasiyalı klavir” (Well-tempered clavier) adlı əsəri bu əlaqəni
anlamaq üçün yaxşı bir nümunədir. Yeri gəlmişkən, bu əsər barokkoya məxsus
başqa iki önəmli strukturu da özündə ehtiva edir: prelüd və fuqa.
Barokko dövrünün ən əsas
alətləri klavesin və harpsikord sayılır. Bu alətlər səslərin zəif və ya
qüvvətli çıxmasına imkan verməyən struktura malikdir. Halbuki barokko dövründə
inkişaf edən, musiqi təsvirini gücləndirən musiqi simvolları və o dönəmdə
ehtiyac duyulan zəif və qüvvətli ifalar önəmli bir ünsür halını almışdı.
Barokko dönəmində icad
edilməsinə baxmayaraq, o dövr bəstəkarları piano üçün əsər yazmayıblar.
Klavesinlə müqayisədə cılız bir səsə və sərt klavişlərə sahib olan pianoya ilk
əsər bəxş edən bəstəkar Mutsio Klementidir. 1773-cü ildə hələ 18 yaşında ikən
piano üçün üç sonata yazaraq bu aləti populyarlaşdırıb. Bax kimi ünlü barokko
bəstəkarlarının bu gün də pianoda çalınan əsərləri əslində piano üçün
yazılmayıb. Dolayısı ilə, “piano” və “forte” kimi nüanslar və “staccato” kimi
ifa texnikalarının heç biri əsərlərin orijinalında yoxdur və ya çox azdır.
Qeyd: Növbəti yazıda barokko musiqisinin davamı və
klassik dövr musiqisinin xülasəsi ilə yaxından tanış olacağıq.
Əsərlərlə tanışlıq:
Y.S.Bax – “Brandenburq konsertləri”
“Matfey” əzabları”
“Qəhvə” kantatası
G.F.Hendel – “Yuli Sezar” operası
“Fişəng musiqisi”
“Məsih” oratoriyası
A.Vivaldi – “İlin fəsilləri”
H.Pörsell – “Didona və Eney” operası
K.V.Hlyuk – “Orfey” operası
Y.Pahelbel – “Canon”
No comments:
Post a Comment