Modern dövr (1900 - ...)

Zehni inqilabın bəstəkarları

     Bu dönəmi adlandırmaq üçün ümumi qəbul olunmuş bir termin yoxdur. Çağdaş musiqi və ya 20-ci yüzillik musiqisi kimi adlandırma cəhdləri olsa da, yüzilliyin ortalarında yaşamış Raxmaninov, Sibelius və R.Ştraussu da əhatə etdiyindən xüsusilə, ikinci adlandırma uyğun sayılmaya bilər.    

      Yeni musiqi termini bu musiqi cərəyanının fəlsəfəsini və 19-cu yüzillik romantizminə qarşı olan baxışlarını daha yaxşı şəkildə ifadə edirdi.

     Yeni musiqi Almaniya-Avstriya romantizminə və onun təmsil etdiyi hər şeyə bir üsyanı, etirazı simgələyirdi. Müxtəlif bəstəkarlar ortaya müxtəlif texnikalarla uğurlu musiqi nümunələri çıxarırdılar. Bu musiqi növündə impressionizm, romantizm yaxud barokko dövründə olduğu kimi müəyyən bir stil ya da qəlib yoxdur. Bəstəkarlar müəyyən bir texnikaya bağlı qalmaq əvəzinə, birini sınadıqdan sonra başqa birinə keçməkdə hər hansı bir maneə görmürdülər.

     Üsyan, etiraz xarakteri əsərlərin adında da özünü göstərir. Buna örnək olaraq Erik Satinin “Like a nightingale that has a toothache” və Tro Morsonun “Three pieces in the form of a peer” əsərlərini göstərmək olar. Bunlar son yüzilliyin romantik başlıqlı simfonik şeirlərinə bir etiraz kimi qəbul olunur.

     1-ci Dünya Müharibəsindən sonrakı bəzi bəstəkarların əsərlərində caz elementləri də müşahidə olunur. Məsələn, Stravinskinin “Ragtime” (1918), Koplandın “Two Blues” (1926) əsəri.

Con Keyc (1912-1992)

     Klassik musiqi təhsili alıb. Qərb musiqisinin və fərdi təsvirin fövqünə çıxmaq məqsədilə Keyc musiqisində maqnitofon, val və radiodan da yararlanıb.

     Keycin məqsədi dinləyicilərin qulaqlarını süzgəc kimi deyil, qıf kimi istifadə etməyə öyrəşdirmək, bəstəkarın seçdiyi səslərlə kifayətlənməyib kompozisiya daxilində musiqi adına nə varsa, hamısını qəbul etmələrini təmin etmək olub.  Buna nail olmaq üçün musiqidə “təyin olunmamışlıq” qanununu həyata keçirib. Təsadüfiliyi saxlamaq və beləcə, ifaçının fərdi təqdimatının araya girməsinin qarşısını almaq məqsədilə müxtəlif yollara baş vurub. Məsələn, ifaçı sayını və instrument seçimini öncədən müəyyənləşdirməməyi, səslərin və musiqi hissələrinin uzunluğunu təyin etməməyi, ifası mürəkkəb olan not yazılışından boyun qaçırmağı və hissələrin sıralanmasında təsadüfiliyi qorumağı təcrübədən keçirib.

Bela Bartok (1881-1945)

     Bu macar bəstəkarı 22 yaşındaykən 1848-49 inqilabının lideri və Ferensin atası Lajos Kossutun həyatından bəhs edən simfonik şeirini yazıb.

İlk ifası zamanı Avstriya milli marşının karikaturatik səsləndirilməsi qalmaqallara yol açsa da, çox bəyənilir.

     Peşə həyatının əvvələrində fransız mühitinin təsiri altında qaldığı üçün ilk əsərlərində politonallığın bəzi ünsürləri görünür. Amma daha sonralar bu “vəsait”dən yararlanmayıb. Bunun əvəzinə Şərqi Avropa, ən çox da macar və rumın xalq üslublarını araşdırıb. Musiqisi hər nə qədər harmoniya baxınından gərgin və qarmaqarışıq olsa da, kökünü xalq musiqisinin modal silsiləsindən diqqətlə seçilmiş harmonik tonallıqdan götürüb.

     Bartokun musiqisi və şəxsiyyəti nasistlərlə ittifaqda olan macar hakimiyyətini və kilsəni qıcıqlandırıb və o, vətənə xəyanətdə ittiham edilib. Əksəriyyəti yəhudi olan bəzi önəmli bəstəkarların əsərlərinin nasistlər tərəfindən qadağan edilməsi səbəbindən o, Göbbelsə bir məktub yazaraq öz adının da həmin siyahıya salınmasını tələb edir və əsərlərinin Almaniya, eyni zamanda ona bağlı olan ölkələrdə səsləndirilməsinə izn vermədiyini bildirir. 1939-cu ildə Ahmet Adnan Sayquna yazdığı məktubda ölkəsindən uzaqlaşmağa qərar verdiyini və Türkiyədə işləyə biləcəyini söyləsə də, müraciəti cavabsız qalır və beləcə, onun Türkiyəyə gəlməsinə imkan verilmir. Bundan sonra o, ABŞ-a gedir.

     Əsərlərində Stravinski kimi axsaq üsuldan istifadə edən Bartok musiqidə o zamana qədər bolqar ritmi adlandırılan ritm üçün rumın etno-musiqişünası Konstantin Brailuy ilə birlikdə “axsaq” terminini təklif edib və bunu musiqşünaslığa gətirib.

İqor Stravinski (1882-1971)

     Rus əsilli bəstəkar 1-ci Dünya Müharibəsi illərindən başlayaraq uzun müddət Rusiya xaricində yaşayıb. O, xüsusilə “Atəş Quşu” (1910), “Petruşka” (1911), “Bahar Ayini” (1913) və “Orpheus” (1947) kimi balet musiqiləri ilə məşhurlaşıb.

Stravinski 20-ci yüzillik musiqisinə böyük təsir göstərib. Onun özünəməxsus tənqidi xarakteri xüsusilə, ölçü, temp, səs gurluğu baxımından önəmli nəticələr ortaya çıxarıb. Mürəkkəb ölçülü asimmetrik qəlibləri araşdırıb, musiqi cümlələrində istifadə etdiyi fiqur və motivləri uzadaraq yaxud çıxararaq simmetrik “cümlə qurma” ənənəsini yıxıb. Musiqiyə yenidən qazandırdığı “çaşmayan ritm” duyğusu bir çox əsərlərinin rəqsə uyğun gəlməsinin əsas səbəbidir.

Arnold Şönberq (1874-1951)

Şönberq təcrübəsi

     Şönberq Motsart, Beethoven, Malerin şəhəri Vyana doğulub.

     Avstriya əsilli ABŞ-lı bəstəkar on iki ton (dodekafoniya) musiqisinin yaradıcısı, 20-ci yüzilliyin ən nüfuzlu müəllimlərindən biridir.

     Müəyyən dönəmə qədər Şönberqin bütün əsərləri tonal olub, amma harmoniya və melodiyalar qarmaqarışıq olmağa başladıqca, tonallıq da öz önəmini itirməyə başlayıb. 19 fevral 1919-cu ildə Şönberq tonal kompozisiya nizam-intizamından tamamilə məhrum ilk əsər olan “Opus 11 No: 1” piano konsertini bitirir.

     Zəngin harmoniya və melodiya imkanlarını dəyərləndirməsinə kömək edəcək yeni bir “inteqrasiya edici” qayda axtarışında olduğu bu dönəmin sonunda yalnız bir-biri ilə əlaqəli olan “on iki ton” kompozisiya üsulunu tapır. 1921-ci ilin iyulunda bu janrın ilk nümunəsi olan “Opus 12” piano süitasına başlayır.

     Qarşılaşdığı bütün müxalifətə baxmayaraq 1-ci Dünya Müharibəsindən sonra Şönberqin musiqisi getdikcə daha çox sevilməyə başlayır. Lakin təəssüf ki, Şönberq yaradıcı işlərinin imkan verdiyi elektron musiqi inqilabını görəcək qədər yaşamadı.

Edqard Varez (1883-1965)

     Fransız əsilli ABŞ-lı bəstəkar səs istehsalı texnikasına gətirdiyi yeniliklərlə tanınır. Dissonant və mövzusuz, ritm baxımından da asimmetrik olan musiqisini “fəzadakı səs cisimləri” kimi hazırlayıb. 1950-ci illərin əvvəllərində elektron səs təchizatından (aparatura) yararlanma fürsəti qazandıqdan sonra isə elektron musiqiyə üstünlük verib. Brüssel dünya sərgisi üçün yazdığı elektron şeirdə (1958) səsin 425 dinamik vasitəsilə yayılmasını nəzərdə tutub.

Aaron Kopland (1900-1990)

     Koplandın bəstəkar kimi inkişafı modern dövrün müəyyən meyllərini ortaya qoyur. İlk əvvəl musiqisində caz ritmlərindən istifadə edən bəstəkar daha sonra Stravinskinin yeni klassik tərzinin təsiri altında qalır. Kopland səs gurluğunu “sonority” (ing. - “ahəngdarlıq”) baxımından daha tutumlu hesab etdiyi mücərrəd bir üsluba yönəlir. Bu yönəlmə Koplandın sənətindəki ən məhsuldar dönəmin başlamasına səbəb olur.

     Kopland bundan başqa radio, fonoqraf və kino kimi ünsiyyət vasitələri ilə modern musiqiyə uyğun dinləyici kütləsinin də yaradıldığının fərqində idi. 1930-cu illərdən sonra geniş dinləyici kütləsinə səslənə bilmək məqsədilə musiqini sadələşdirmə meyllərinə qoşulub.

                ______________________

     Elmi inkişafın əvəzolunmaz nümunələrindən biri olan radio, konsert salonlarına gedə bilməyən milyonlarla insanı dinləyici kütləsinə çevirib. Rendal Tompsonun “Süleyman və Belkis” operası ilk dəfə radio stansiyaları tərəfindən əvəzi ödənilərək yayınlanmışdı. 1929-cu ildən etibarən səsli çəkilməyə başlayan kinofilmlər bəstəkarlara yeni imkanlar yaradır. Fonoqrafın icadı ilə dünyanın ən izolə olunmuş bölgələrinə belə, insanlara musiqini istədikləri repertuarda dinləmə imkanı yaradır. Son olaraq televiziya  kütləvi ünsiyyəti ən yüksək səviyyəyə qaldırır.

     Modern dövrün necə yaranıb inkişaf etdiyini təsəvvür etmək üçün təkcə bu faktlara nəzər salmaq yetərlidir.

Qeyd: Hörmətli, “Alma-musiqi” oxucuları! Beləliklə bir müddət öncə start verdiyimiz Klassik Qərb Musiqisi layihəsinin sonuna gəlib çatdıq. Ümid etməyə dəyər ki, bu müddət ərzində müxtəlif dövrləri, bəstəkarları, janrları və s. əhatə edən silsilə yazılar bir çox oxucunun zövqünü oxşadı. Son olaraq layihəyə Götenin bu sözləri ilə nöqtə qoymaq istərdim:

“Oxuyan quşlar daha sevimlidir...”