Romantik dövr (1830 – 1900)

Romantik çağ adından da anlaşıldığı kimi “qarmaqarışıq” yaşantılarla zəngin dövrdür. Sənaye inqilabının ayaq səsləri hiss edilməyə başladığı zaman insanlar arasında müvəqqəti bir çaxnaşma yaşanmış və nəticədə mistika ilə qarışıq “sevgi ətirli” əsərlər ortaya  çıxmağa başlamışdı.

     Romantik dövrün təşəkkül tapmasında önəmli məqamlardan biri də Fransa inqilabı ilə bağlıdır. Napoleonun bütün dünyanı ələ keçirmək xülyasına qapılması, Beethovenin də Napoleon imperatorluq iddiasına düşdükdən sonra ona ithaf etdiyi 3-cü simfoniyanın adını dəyişib “Qəhrəmanlıq” qoyması kimi xırda nüanslar əslində, dövrün ən yaxşı güzgüsüdür.

Böyük Fransa inqilabından sonra belə, insanların xoşbəxt gələcək, gözəl günlər haqqındakı xəyallarının puç olması bütövlükdə, dövrün ab-havasını dəyişmişdi. Artıq Beethovenin əzəmətli, mübariz qəhrəmanlarının yerini zəif, dözümsüz, pessimist bəstəkarların emosional, cəmiyyətdən uzaq, tənha qəhrəmanları tutmağa başlamışdı. Bəli, bu elə həmin vaxtlar idi: romantik dövr başlamışdı...

     Klassizmdən romantizmə keçid prosesində ən böyük körpü rolunu oynayan şəxs dahi Beethoven olub. Nəinki yaradıcılığı, hətta öz yaşam tərzi ilə sənətə azadlığı, sənətkarın müstəqilliyini daddıran Bethoven, öz çağdaşları ilə birlikdə musiqinin kilsə və saraylardan çıxıb xalqa çatmasında müstəsna rol oynayıb. Romantik dövrün ən ümdə xüsusiyyətləri də məhz bu dəyişiklikdən qaynaqlanır:

Romantik bəstəkarlar klassik musiqinin sərt, dəqiq qanunauyğunluqlarından imtina edərək sərbəst musiqi formaları yaratmağa meyl göstərirlər. Onların tənha, cəmiyyətdən uzaqlaşmış, bədbin, inamsız qəhrəmanları elə, romantiklərin özlərinin yaşadığı daxili ixtilafların, ürək çırpıntılarının ifadəsi idi. Bu mənada romantiklərin ilk nümayəndəsi sayılan Frans Şubertin adını birinci çəkmək lazımdır. Öz xarakterindəki zəifliklərin, utancaqlığın da yaratdığı “həssaslıq” onun romantizmin ən parlaq simalarından birinə çevrilməsində əsas amil olmuşdu. Yeri gəlmişkən, 1827-ci ildə Beethovenin dəfn mərasimində Şubertin də  iştirak etməsi böyük bir mədəniyyət hadisəsini simvolizə edirdi: sonuncu klassiklə ilk romantikin vidalaşması və yeni “hisslər əsrinin” başlaması...

     Beethovenin klassik və romantik cərəyanları bir-birinə bağlayan musiqisinin ardınca, çağdaşları sayılan Veber, Şubert və Rossini ilk dəfə “qarışıqsız, təmiz” romantik sənətkarlar kimi tanınır və romantik dövrü gerçək mənada başladan da onlar olurlar. Bu bəstəkarların 1830-cu illərdə vəfat etməsindən sonra romantizmin ikinci mərhələsini təşkil edən musiqiçilər dönəmə öz möhürlərini vururlar.

     Otaq musiqisi klassik dövrün məhsulu idisə, simfoniya da romantik dövrün məhsuludur. Bu dönəmdə bir-birinin ardınca qeyri-adi simfoniyalar, “lied”lər, xor musiqiləri, operalar, uvertüralar, konsertlər yazılıb və şərh edilib. Xüsusilə də Cüzeppe Verdinin operaları bu gün də böyük heyranlıqla dinlənilir. Dönəmin sonlarına doğru “hücuma keçən” balet janrı isə klassik musiqiyə rəqsin əvəzolunmaz gözəlliyini gətirir.

     Bax, Haydn və Motsart da minor tonlardan istifadə edib romantizmə özünəməxsus şəkildə şərait yaradan bəstəkarlar olsa da, romantiklərin şərhçiliyi Bax yaxud Motsart dövrünün şərhçiliyinə bənzəmir. Şopen, List, Paqanini kimi möcüzələr yaradan sənətkarların musiqi texnikası, romantik dövrü dəyərləndirmə şkalası sayıla bilər. Bu dönəmin bəstəkarları musiqi alətlərinin ifa imkanlarını çox yaxşı qiymətləndirə bildiklərindən, öz parlaq qabiliyyətləri ilə instrumentlərin bütün imkanlarını genişləndiriblər.

     Romantik dövrün ən diqqətçəkən musiqi aləti piano olub, bu dönəmin sənətçilərinin bütün fırtınalı, tündxasiyyət və enişli-yoxuşlu duyğularını ən gözəl şəkildə anladan alət olmaqla ad çıxarıb. Pianonun ən kiçik səsdən ən böyüyədək, səs gurluğuna qarşı həssaslığı, bəstəkarların ruh halındakı dəyişiklikləri ifadə etmək üçün son dərəcə əlverişlidir. Ancaq adını tarixə sözün əsl mənasında, “biləyinin gücü hesabına” yazdıran bir skripka ustası var ki, həm inanılmaz çevikliyi və sürəti, həm də son dərəcə həssas ifası ilə əfsanəyə çevrilir. Paqanininin qabiliyyəti o dərəcə fövqəladədir ki, şeytanla əlbir olduğu inancı dildən-dilə dolaşıb. Dövrünü çox-çox qabaqlayan bu skripka ustasının yazdığı və şərh etdiyi əsərləri eyni ustalıqda ifa edə biləcək skripkaçı bu gün belə, yox sayılacaq qədər azdır.

Romantik dönəm simvolik olaraq 3 mərhələyə bölmək olar:

·                   Erkən Romantik dövr: Romantik meyllərin klassik musiqi daxilində təzə-təzə ortaya çıxdığı vaxtlardır. Bu meyllərin öncülü kimi Lüdviq van Beethoven qəbul edilir. Digər ünlü bəstəkarlar Frans Şubert, Karl Mariya fon Veber və Coakino Rossinidir.

·                   Orta Romantik dövr: Romantizmin bütün Avropada hegemonluq etdiyi vaxtlardır. Bu mərhələnin ilk müjdəçisi isə proqramlı simfoniyası “Fantastik” ilə Hektor Berlioz olub. Daha sonra Frans List, Feliks Mendelson, Nikkolo Paqanini, Robert Şuman, Frederik Şopen, Yohannes Brams gəlib. Bu mərhələ Cüzeppe Verdi və Rixard Vaqnerin opera sahəsindəki mükəmməl yaradıcılığı ilə özünün zirvə nöqtəsinə çatıb.

·                   Son Romantik dövr: Musiqiyə “nəzarətin” “Almaniya-Fransa-İtaliya” üçbucağından çıxdığı dönəmdir. Klassik musiqidə digər millətlərdən olan sənətkarlar da tanınmağa və nəticədə, sanballı rəqabət mühiti yaranmağa başlayır. Mixail Qlinka, Aleksandr Borodin, Modest Musorqski, Nikolay Rimski-Korsakov, Pyotr İliç Çaykovski kimi rus, Bedrix Smetana, Antanin Dvorjak kimi çex, Edvar Qriq, Yan Sibelius kimi skandinaviyalı bəstəkarlar klassik qərb musiqisinə yeni nəfəs gətirir.

     Hər sahədə bir-birindən parlaq sənətkarlar bir-birinin ardınca xarüqələr yaradır. Təbii ki, romantizm hər çağda ayrı-ayrı sənətkarların yaradıcılığında yaşayıb inkişaf edib, amma 19-cu yüzillik sənət tarixinə daha gərgin və nəhəng ölçüdə əks olunub. Bu dönəmin sənətkarları xülyalar və obrazlar içində uçan, əlçatmaz olanın arxasınca qaçan, özünə acıyan, başa düşülməməkdən şikayətlənən, mənəvi eniş-yoxuşlarını əsərlərində əks etdirən sənətçilərdir. Bu ruh halının ədəbiyyatdakı inikası Viktor Hüqo, Balzak, Qoqol, Dostoyevski, Tolstoy, Çexov, Düma və Müsse, Kits, Lord Bayron və Göte, fəlsəfədəki ifadəsi Nitsşe, Şopenhauer, Hegelin adı ilə bağlı olduğu kimi, musiqidəki təmsilçiləri Şopen, Şubert, Veber, Şuman, Çaykovski, Brams, Verdi, List, Vaqner, Puççini, Rossini və dahi skripka ifaçısı Paqaninidir. Ehh, artıq özünüz fikirləşin...

Musiqi terimnlərini fərqləndirin:

Simfoniya: Bütün tərzlərin anası sayılır. Bir simfoniya üçün ən azı yarım saat, dörd hissə və böyük bir orkestr tələb olunur. Böyük bəstəkarlar nə qədər böyük olduqlarını sübut etmək üçün bir çox simfoniya yazmaq məcburiyyətində idilər.

Sonata: Simfoniyadan tək fərqi bir ya da bir neçə nəfər tərəfindən ifa olunmasıdır.

Sonatina: Balaca sonata da deyilə bilər. Müddəti daha qısadır.

Konsert: Bir solo instrument üçün yazılıb, amma orkestr da onu arxadan müşayiət edir. Solo ifaçı tamaşaçıların önündə məğrur şəkildə sənətini nümayiş etdirir.

Kantata: Hərfi tərcümədə “mahnı oxumaq” mənasını verir (cantare). Bir növ, “ariyaların atasıdır” demək olar. Bir az da şişirdib, “dekorasiya və kostyum tələb etməyən praktik mini opera” deyərək söhbəti bağlamaq olar.

Rəqs: Vals bu kateqoriyaya daxildir. Adında rəqs ya da vals kəlməsi yoxdursa da sizi davamlı, təkrari ritmi ilə tərpədən musiqi elə, rəqsdir.

Serenada: Bəsit şəkildə “kokteyl musiqisi” deyilə bilər. Əsil-nəcabətli və zənginlərin iştirak etdiyi ballarda qonaqların diqqətini yemək üzərində toplaya bilmək üçün ağır və ahəstə şəkildə ifa olunur. Bəsit və rahatladan xarakterdə olurlar.

Rapsodiya: Müəyyən forması yoxdur. Yəni əgər bir əsəri kateqoriyalaşdıra bilmirsinizsə, böyük ehtimalla, o, rapsodiyadır.

Uvertüra: Bir neçə dəqiqəlik faciəli bir kədəri ya da coşğulu bir anı ifadə etmək üçün yazılmış güclü əsərlərdir. Prelüd adlandırıldığına da rast gəlmək olur.

Balet: Keçmişdə müşayiət, arxa plan musiqisi kimi sinifləndirilirdi. Amma Pyotr Çaykovski gəldi və bu növü sevimli bir hala, rəqsi seyr etmədən belə, dinlənilə biləcək qədər gözəl bir formaya çevirdi.

Əsərlərlə tanışlıq:

L.V.Beethoven – 6 N-li simfoniya (Pastoral)

F.Şubert – “Tamamlanmamış simfoniya”

C.Rossini – “Sevilya bərbəri” operası

F.Mendelson – “Yay gecəsində yuxu”: “Toy marşı”

M.Qlinka  - “Ruslan və Lyudmila” operası