Beethoven: Da-da-da-daaaaa...!

(ayaq üstə oxumalı)

     Bir müddət öncə start verdiyimiz “Klassik Qərb musiqisi” layihəsinin bəlkə də kulminasiya nöqtəsinə çatmış sayılırıq. Renessans dövründən üzü bu yana gələ-gələ modernizmin qapısına çatdıq və bu məqamda dərin bir nəfəs almalı olduğumuzu düşündüm. Diqqətli oxucuların nəzərindən qaçmış olmaz – bir neçə yazıda adı istər-istəməz dəfələrlə vurğulanan bir şəxs vardı. Napoleonla aşıq-aşıq oynayan, klassizmdən romantizmə körpü çəkən, indinin özündə belə, bütün Avroponı ayağa qaldıran (“Ode To Joy”), tarixin ən məğrur kar bəstəkarı... Lüdviq van Beethoven.

     Düzünü deyim, onun haqqında quru-quru araşdırma yazısı yazmağa sadəcə əlim gəlmədi. Çünki baxın, necə alınardı:

“Dahi alman bəstəkarı Lüdviq van Beethoven 1770-ci ildə Bonn şəhərində dünyaya göz açıb. 1792-ci ildə Vyanaya yollanan Beethoven burada tezliklə istedadlı pianoçu kimi ad-san qazanıb. Vyanaya gələrkən ən böyük arzusu Motsartla görüşmək olsa da, Motsartın vəfatı onun arzusunu gözündə qoymuşdu. Yəqin ki, bunun heyfini çıxmaq üçün o, bir neçə pedaqoqla yanaşı,  Motsartı zəhərləyib öldürən Antonio Salyeridən də musiqi dərsləri alır (zarafat öz yerində - R.S.). Zarafat bir yana duranda, bəlkə də bu, tarixin ironiyası idi: Beethoven də öz istedadı ilə Salyerini kölgədə qoyub öldürəcəkdi (Bu da yeni bir meta-poemanın süjet xətti olsun. Müəllif yeni Puşkinlərin yarana biləcəyinə səmimi qəlbdən inanır).“

     Öz aramızdı, tez-tələsik ölüb aradan çıxmaqla Motsartın da bəxti yaman gətirmişdi amma.

     Nəhayət, Beethoven 1827-ci ildə vəfat edib.“

     Bax, belə bir şey alınardı...

 *****

      Qayıdaq Beethovenə. Deməli, kar olub, yaman eşqbazlıq edib, həm də “əlçatmaz” sayılan evli yaxud zadəgan qadınlara xüsusi marağı olub. Buna baxmayaraq, Beethovenin ən güclü və son sevgisi “Əbədi sevgim” kimi qələmə aldığı bir qadınla bağlıdır. Qraf fon Deym adlı zadəganın gənc dul qadını ilə yaşadığı eşq macərası və həmin qadına yazdığı uzun-uzun məktublar əsasında 1994-cü ildə eyniadlı “Immortal Beloved” (“Əbədi sevgili”) filmi çəkilib.

Şəxsi həyatındakı odlu-alovlu yaşantılarına baxmayaraq, Beethovenin yaxın qohumları, dost-tanışları ilə münasibəti olduqca bərbad olub. Bunun səbəbləri arasında, getdikcə güclənməkdə olan karlığın verdiyi əzab-əziyyəti də nəzərə almaq lazımdır.

     Yeri gəlmişkən, film haqqında bəzi nüanslara xüsusi diqqət yetirmək yaxşı olardı.

Film “5-ci simfoniya”nın təntənəli giriş musiqisi ilə başlayır. Bilənlər bilir, Beethovenin ən tanınmış əsəri məhz budur. Bu möhtəşəm musiqini mütləq tanıyırsınız: Da-da-da-daaaaa...! da-da-da-daaaaa!!! Beethoven özü bu leytmotivin fəlsəfi yükünü belə xarakterizə edir: “Tale qapını döyür” (yəqin ki, Əzraili nəzərdə tutur). Bu söhbəti bağlamaqsa ingilis yazarı Forsterin boynuna düşür. O, 5-ci simfoniyanı belə təsvir edir: “İnsan qulağının eşidəcəyi ən gözəl səslər”.

     Film Beethovenin dəfn mərasimi ilə başlayır, 9-cu simfoniyanın premyerası ilə tamamlanır. Premyera zamanı simfoniyanın 4-cü hissəsi ifa olunarkən Beethoven orkestrin qarşısına çıxır və musiqi sədaları altında uşaqlıq illəri gözlərinin önündən keçməyə başlayır. Sonluq isə tükürpədicidir... Arxası tamaşaçılara tərəf olan Beethoven simfoniyanın sonunda hamının ayaqüstə qalxıb onu alqışladığını eşitmir. Dirijorun onun kürəyinə toxunuşundan sonra geriyə çevrilir və... Deyilənə görə, real həyatda Beethoven həmin məqamda hönkür-hönkür ağlayıbmış.

     9-cu simfoniyanın 4-cü hissəsi dahi alman yazarı Şillerin “Sevincə doğru” (Ode To Joy) əsərinin süjeti əsasında yazılıb. “Ode To Joy” bütün bəşəriyyəti qardaşlığa və bunun uğrunda mübarizəyə səsləyir. Məhz bu parça 1972-ci ildən etibarən Avropa Birliyinin marşı seçilib (ayağa qalxıb oxunur!).

     Ümumiyyətlə, filmdə 3 ən yaddaqalan səhnə var (yəni, məncə). Bunlar Beethovenin ən çox sevilən və tanınan kompozisiyaları ilə bağlı olan səhnələrdir. Birinə artıq yuxarıda tamaşa etdik. Digər ikisi isə “Ay sonatası” və “Eliza üçün” piano kompozisiyılarını Beethovenin özünün ifa etdiyi səhnələrdir. Film barədə yüngülvari şərhlərə nöqtə qoyub, keçid alaq Beethovenin baxışlarına, musiqisinə, həyat tərzinə.

     Yuxarıda qeyd olunmuş bir faktın üzərinə qayıdaq. Beethovenin münasibətdə olduğu insanlarla çox pis davrandığı heç kimə sirr deyil. Bunun əsas səbəbi təkcə xəstəliyin yaratdığı çətinliklər deyildi, əsəbi gərginlik də bu məsələdə öz sözünü deyirdi. Bütün bunlara baxmayaraq onun ətrafında həmişə səmimi dost mühiti olub. Şəxsiyyətindəki əzəmət ona çox dəyərli insanlar, səmimi dostlar qazandırıb.

     Bir çox mənbələr Beethovenin hakim təbəqəyə və sosial rütbəcə özündən üstün olan şəxslərə nifrət etdiyi göstərir. O, konsert zamanı tamaşaçıların musiqiyə qulaq asmaq əvəzinə aralarında söhbət etdiyini və ya konsertə lazımı diqqət yetirmədiyini görəndə musiqini yarımçıq saxlayıb konserti tərk edərdi. Ziyafətlərdə kiminsə ona gözlənilmədən nəsə ifa etmək sifarişini dərhal rədd edərdi. Tədricən, bu kimi bir çox qarşıdurmalardan sonra hersoq Rudolf saray etika qaydalarından bəzilərinin Beethovenə tətbiq olunmaması haqqında fərman verməli olur.

*****

  

     “Musiqi kişilərin qəlbini alovlandırmalı, qadınlarınsa gözünü yaşartmalıdır.” Beethovenin sözləridir, öz yaradıcılığına necə də dəqiq diaqnoz qoyub. Məhz belə: “... alovlandırmalıdır”. Əgər siz 5-ci simfoniyadakı xəfif passajları, dəyişən ritm fonunda gur dağ çayı kimi aşıb-daşan melodik partiyaları eşitmisinizsə, bu təsvirlər sizə qətiyyən şişirtmə gəlməzdi. Gör bir hələ alman dramaturqu Bertolt Brext nə deyib: “Beethovenin musiqisi mənə hər zaman bir müharibə rəsmini xatırladır.”

     Bəs “Pastoral”? Onun haqqında danışmamaq olarmı?! Pastoral (6-cı simfoniya - bilənlər müəllifi üzrlü hesab etsin) Beethovenin təbiətə vurğunluğunun ən gözəl musiqi ifadəsidir. Ümumiyyətlə, gəlin əvvəlcə bir az rahatlaşaq, söhbətimizin davamı üçün bu, çox vacibdir. Yeri gəlmişkən, yarımbaşlığa hələ də əməl edən varsa, daha otura bilər.

     Deməli, belə. Terminlər lüğətindən vərəqləyib yada salaq ki, pastoral çoban həyatını idiliya şəklində təsvir edən bədii və ya musiqi əsərinə deyilir. İdilliyanın da təbiət qoynunda sakit həyatı ifadə edən bədii əsərə deyildiyni axtarıb tapdıq. Vəssalam. Artıq “Pastoral” simfoniyası haqqında bilməli olduğumuz hər şeyi bilirik. Bircə qalır, bu möhtəşəm musiqini dinləmək və ...

     Vəsi odur ki, bu musiqiyə qulaq asdıqca, ilin dörd fəsli gözləriniz önündə canlanacaq (Vivaldinin “İlin fəsilləri” ilə qarışdırmamalı), hətta özünüzü dağın döşündə, yaşıl çəmənlikdə asudə hiss edəcəksiniz. Payız fəsli hissəsində zərb alətlərinin ifasında şiddətli göy gurultusunu, simli alətlərin simasında dəhşətli külək vıyıltısını dinləyərkən qaçıb çarpayının altına girə ya da çətir axtarmağa başlaya bilərsiniz.

     İkinci hissədə valehedici klarnet səsini, bülbül səsi kimi adamı həyəcanlandıran fleyta səsini, bildirçin səsini xatırladan qoboy ifasını eşidərkən, “kaş ki, kənddə yaşayardım” deyə düşünə bilərsiniz.

     Adama elə gəlir, “Pastoral”da texniki olaraq sanki musiqi yoxdur. Yəni, yadda saxlayıb sonradan zümzümə edəcək melodik parçalar gözə dəymir. Sadəcə təbiət təsviri var. Hər şey təbiətdə olduğu qədər təbii, yerli-yerindədir. Musiqi alətləri isə eynilə rəssam fırçasını xatırladır.

     “Ay işığı” sonatası... Beethoven haqqındakı, eyni zamanda içimdəki Beethoveni ifadı edən yazıya bu gözəl musiqinin tutqun, zərif akkordları altında nöqtə qoymaq istərdim. Bəşəriyyətin qaranlıq, səssiz illəri arxasında əriyib-itən saysız-hesabsız insan ömrü... Çox-çox uzaqlardan səpələnib yayılan sonsuzluq qoxusu... Və bütün bu sirli, anlaşılmaz duyğuların arxasından boylanan məğrurluq.