Şap elə bilir şupdadır

     İnsanlar uzun illər boyu bu suallara cavab axtarıblar: Toyuq əvvəl yaranıb, yoxsa yumurta? Stəkan yarıya qədər doludur, yoxsa yarıya qədər boş? Toyuq yolu niyə keçdi? və s. Ayrı-ayrı vaxtlarda bu sualların hər birinə cavab tapdığıma baxmayaraq, bu cavabların insan həyatı üçün bir qram da əhəmiyyət daşımadığı qənaətinə gəlmişəm. İndicə hamısını ətraflı izah edəcəm.

 

 

     Elə birinci sualdan başlayaq. Toyuq yoxsa yumurta? Cavab verirəm: yumurta. İzahı əslində çox sadədi, kiçik bir məntiqi priyom. Təkamül nöqteyi-nəzərindən, yumurta bir nəsilartırma vasitəsi olaraq toyuq və ümumiyyətlə, quşlardan çox-çox əvvəl yaranıb. Bunu sürünənlərdə (məsələn, ilan) də müşahidə etmək olar, hətta dinozaurların da yumurta qoymaqla çoxaldığı insan övladına sirr deyil. Yox, əgər söhbət məhz toyuq yumurtasından gedirsə, o da ilk dəfə bir toyuğun qarnında formalaşan yumurtaya deyilir və aydın məsələdir ki.. toyuqdan sonra yaranıb. Bəs ilk toyuq necə yaranıb? Hər halda dinozaur yumurtasından çıxmayıb, amma yumurta ilə çoxalan heyvanların təkamülü nəticəsində uzun illər ərzində formalaşıb. Və toyuqlar inkişaf etdikcə, yumurtaları da özlərinə uyğun dəyişib, inkişaf edib.

     Yarıya qədər su olan stəkan - yarıya qədər doludur, yoxsa yarıya qədər boş? Daha bir kvadrat sual, az qala pessimist və optimistlərə bu stəkanla diaqnoz qoyub yola salırlar işlərinin dalıyca. Cavab verirəm: bu, stəkanın əvvəlki vəziyyətindən asılıdır. Yəni, stəkan əvvəl dolu idisə, indi yarıya qədər boşalıb və ya əksinə. Bu misaldan alınacaq dərs ondan ibarətdir ki, hansısa situasiyanı qiymətləndirərkən əvvəlki vəziyyəti və indiki hala gətirib çıxaran səbəbləri də nəzərə almaq lazımdı. Məşhurlardan biri demişkən, hər hansı problemdən çıxış yolu elə giriş yerindədir. 

     Və sonuncu sualımız. Psixologiyada uzun illər məhək daşı olan, hətta filosofları da əsrlər boyu narahat edən o məşhur sual: Toyuq yolu niyə keçdi? Heç dəxli var?! Keçdi, lap əcəb elədi, hələ üstəlik qarnında dinozaur yumurtasını da yolun o biri tərəfinə keçirdi, başqa? Bəlkə o keçdiyi elə demoktratiya yolu imiş, xəbərimiz yox?! Bəlkə bizim bu toyuq yolu keçib gedirmiş eşşəklərin (ABŞ-da Demoktratlar Partiyasının simvoludur) yanına?! Qısası, belə lazımsız işlərə və suala görə beyin hüceyrələrinin ömrünü qısaltmağa dəyməz. 

     İndi daha aşikar göründüyü kimi, bu sərsəm suallar həyatımızın axınını dəyişəcək bir qüdrətdə deyillər və dərhal istifadədən çıxarılması şiddətlə tövsiyə olunur.

P.S. Uzun illər sürən gərgin araşdırmalardan sonra nəhayət ki, alimlər bu yaxınlarda daha bir sualın cavabını tapa biliblər: Həyat nədir?

Bu barədəysə bir qədər sonra.

Bəstəkarlar ziyafətdə

    

     Ravel Fransa musiqisinin ən ünlü inqilabçılarından biridir. Hələ gənc yaşından etibarən kumiri olduğu Klod Debüssinin təsiri altına düşüb. Nəticədə, Debüssinin müxtəlif əsərlərinə qarşılıq olaraq bir-birindən maraqlı əsərlər yaradıb.

     Moris Ravelin ən çox tanınan və sevilən əsəri “Bolero”dur. O, bu möhtəşəm orkestr əsərini 1930-cu ildə rəqqas İda Rubinşteyn üçün yazıb. Bu ispan rəqsi “3/8” ölçülü bir mövzunun dəyişik alətlər və dəyişməyən ritmlə daimi təkrarından ibarətdir.

     Ravelin ünlü əsərlərindən biri də Birinci Dünya Müharibəsində sağ əlini itirən dostu pianoçu Pol Vitgenşteyn üçün yazdığı sol əl üçün piano konsertidir.

     Nikkolo Paqanini italiyalı əfsanəvi skripka ifaçısı və bəstəkardır. Onun ifaçı-bəstəkar kimi yetişməsində musiqiyə sonsuz sevgisi olan atasının böyük zəhməti olub.  Hələ uşaq ikən ona mandolin çalmağı öyrədir. Nikkolo daha sonra skripkaya başlayır.

     Paqanini bir dəfə konsertdən qabaq skripkasına qədər hər şeyini qumarda uduzur. Levron adlı bir fransız taciri sənətkara nəfis bir “Guarnerius” skripkası hədiyyə edir və Paqanini ancaq bu yolla konsertini gerçəkləşdirə bilir.

     Bundan sonra onun həyatı Vyanadan Berlinə, Parisdən Londona qədər bütün Avropa şəhərlərində parlaq konsertlər verməklə keçib. Ən ünlü əsəri “24 capriccio Op. 1”əsəridir.

     Salyeri bəstəkarlıqdan əlavə müəllimlik də edib, Şuberti yetişdirib, Beethovenə vokal texnikası dərsləri verib. Salyeri bir ara böyük alman bəstəkarı Qlyukla da dostluq edib və birlikdə “Les Danaides” adlı opera yazıblar.

     Antonio Salyeri bundan başqa Motsartın çağdaşı, yaxın dostu və deyilənlərə görə, ... qatili olub.

C. Rossini - Sevilya Bərbəri

     Rossini həm əsərləri, həm də yaşam tərzi ilə diqqət çəkən bir bəstəkar olub. Bir dəfə konsertdən qabaq salona daxil olarkən bir xanım qaçaraq onun yanına gəlir və “Sinyor, ilk dəfə sizin ariyalarınızı ifa edəcəyəm və çox qorxuram” deyir. Ünlü bəstəkarın cavabı çox qısa olur: “Mən də...”

     Şubert özünün məşhur “Tamamlanmamış Simfoniya”sı barədə bir dostuna bunları söyləyib: “Dostum, bu əsəri dinlərkən gözlərinin önündə sağlamlığı əsla bərpa olmayacaq, parlaq ümidlərindən heç biri gerçəkləşməyəcək və həyatı yarımçıq qalacaq bir insanı canlandırmalısan”. Tamamlanmamış Simfoniya illərlə, hətta yüz illər boyunca yaddaşlarda bir sual kimi qalıb. Hətta 1920-ci ildə Nyu Yorkda simfoniyanın tamamlanması üçün müsabiqə də keçirilib, ancaq yarışın qalibi olacaq səviyyədə əsər tapılmayıb.

     Smetana on bir uşaqlı bir ailənin övladı idi və həyatı çətinliklər içərisində keçib. Ölümü isə çox acınacaqlı olub. Smetana uşaqlığında özünə Motsartı örnək götürmüşdü. Hətta xatirə dəftərində hələ uşaqlıq illərində yazdığı bu qeydə ölümündən sonra rast gəlindi: “Bəstəkarlıqda Motsart, texnikada isə List olmaq istəyirəm”.

     Brams musiqi dünyasının bu qaşqabaqlı nəhəngi, Beethovenə xüsusi bir heyranlıq bəsləyib. Hətta dönəmin nüfuzlu musiqi adamları Bramsın birinci simfoniyası barədə “Əgər Beethoven onuncu simfoniyasını yazsaydı, bax, belə bir şey olardı” demişdilər. Brams bundan başqa Şumandan da təsirlənmişdi. Şumana yazdığı bir məktubda “Sənin musiqin də məni eynilə, Beethovenin musiqisi kimi təsirləndirir. Yeni bir simfoniya ya da uvertüra eşidincə özümü o əsər tərəfindən həbs edilmiş kimi hiss edirəm” deyirdi.

     Hendel Almaniyada doğulub, İtaliyada inkişaf edib və İngiltərədə şan-şöhrətə və var-dövlətə qovuşub. Həm cərrah, həm də bərbər olan atası oğlunun musiqiçi olmasını heç istəmirdi. Hendel evdən qaçır və kilsələrdə orqan və klavesin çalmağa başlayır. 25 yaşında çatanda isə Londona gedib Britaniya vətəndaşlığı alır və İngiltərənin ən çox diqqət mərkəzində olan şəxsləri arasında yer alır.

     Bax ailəsinin kökü 1561-ci ilə, Hans Baxa qədər uzanır. Bizim yaxşı tanıdığımız Yohann Sebastyan Bax isə 1695–ci ildə doğulub, yəni tanınan ən “köhnə” Baxdan 124 yaş kiçikdir. Məsələnin maraqlı tərəfi odur ki, Yohann Sebastyan Bax ailənin 32-ci musiqiçi üzvüdür. Ailənin ilk musiqiçi üzvünün Hasn Bax olduğu ehtimal edilir. Yohann Sebastyan Bax dəyirmançı olan babasının babasının babasının (7-ci nəsil) bu gün çox az rast gəlinən bəstələri üçün bunları söyləyir: “Küləyin çıxardığı səsi elə gözəl işləyib ki, iddia edirəm, üyütdüyü un musiqisi qədər gözəl deyil”.

     Pörsel İngiltərədən nadir çıxan bəsətəkarlardan biridir. Ölümü isə xeyli ilginc olub. Gecələr sadəcə saat on birə qədər evdən çıxmasına icazə verilən Pörsel yağışlı bir gecədə evə daha gec döndüyünə görə həyat yoldaşı onu içəri buraxmır və ünlü bəstəkar yağış altında gözləyərək soyuqdəymədən ölür. Pörsel xüsusilə Şimali Afrika və Şərq mövzularında təqdirəlayiq əsərlər yaradıb. Hətta “Qordiyon Düyünü” adlı bir şeir də bəstələyib.

Musiqi terminləri:

Çardaş - Macar xalq rəqsidir (macar dilində "csarda" - meyxana). Çardaş rəqsi 2 hissədən ibarətdir: yavaş və cəld. Ölçüsü 2/4-dir, kəskin sinkopa ritmi ilə seçilir. Çardaş rəqsinin elementlərindən bir sıra məşhur musiqi əsərlərində istifadə edilib: Listin "Macar rapsodiyaları", Bramsın "Macar" rəqsləri", Çaykovskinin "Qu gölü" baleti və əlbəttə ki, Montinin “Çardaş”ı.

Kastanyet – İspaniya və Cənubi İtaliyada xalq musiqisində geniş istifadə olunan şabalıdabənzər, bir-birinə bağlanmış iki taxta parçası. Bolero, fondaqo və tarello kimi xalq rəqslərində bəzəyici bir ritm ünsürü

kimi yeri əvəzolunmazdır.

Romans – Bəstəkarın hansısa qəlibə uyğunlaşmaq məcburiyyətində olmadığı, daha çox “romantik” parçalara verilən ad.

Leitmotiv (alm.) – Obrazların ya da hadisələrin tanıdılması üçün istifadə edilən melodik, ritmik və ya harmonik xarakterli musiqi parçaları. Xüsusilə, operada çox rast gəlinir. Vaqnerin operalarında “leytmotivlərin” xüsusi bir önəmi var.

Bemol – Qarşısındakı notu yarım ton bəmləşdirən musiqi işarəsi

Diyez (fran. Diése, ing. Sharp, alm. Kreuz) – Bemolun əksi. Yəni, qarşısındakı notu yarım ton yüksəldir.

Mezzo (ital.) – Yarı, yarım

Camera (ital.) – “Otaq” mənasını verir. “Sonata da camera” ya da “concerto da camera” dindənkənar xüsusiyyəti olan intrumental musiqiləri ifadə etmək üçün istifadə olunan terminlərdir. “Sonata da camera” müxtəlif rəqslərin ard-arda ifa edilməsi baxımından süitaya bənzəyir.

Capella (ital.) – Bir musiqi parçasını səsləndirən müxtəlif alətlərdən ibarət birlik.

Cavatina (ital.) – Daha “arıq”, daha sadə bir ariya növü.

Falsetto (ital.) – Kişi səslərinin normal diapazondan xaric uca, qadın səsinə bənzər səslər çıxarmaq məqsədilə əl atdıqları üsul.

İmprovisation (fran.) – Sərbəst ifa ya da şərh. Musiqini hazırlıqsız şəkildə həmin anda daxilən duyduğun kimi həm yaratma, həm də ifa etmə sənəti.

Opus (lat.) – “Əsər” mənasında işlənir. Bəzi bəstəkarlar əsərlərinin bəstələnmə ya da yayımlanma sırasını bildirmək üçün “Op.” qısaltması və əsərin sıra nömrəsindən istifadə edirlər.

Polka – Bohema (sərsəri həyat keçirən ziyalılar) mənşəli, iti templi rəqs.

Primadonna (ital.) – Tərcümədə “Birinci Qadın” mənasına gəlir (“prima”, “donna”). Operalarda baş qadın ifaçılara verilən ad.

Soprano – Ən uca qadın və ya uşaq səsi.

Xylophone – Ksilofon. Müxtəlif uzunluqda taxta lövhələrdən ibarət zərb musiqi aləti.

Scherzo (alm.) – “Zarafat” mənasını verir. Beethovendən bu yana menuetin yerini alan bölüm. Müəyyən formalı, təkrarlanan ritmik fiqura əsaslanır. Menuetdə olduğu kimi “əks xarakterli” asta bir hissəsi (üç hissəli) var.

Çimərlik mikroskop altında

     Siz insanı necə təsəvvür edirsiniz – dəhşətlərdən və möcüzələrdən mütəəssir olan passiv varlıq kimi, yoxsa onun da, bunun da mənasını axtarmağa qabil bir xilqət kimi?

     Xahiş edirəm inanasınız: bədənin eybəcərliyinə və hər cür eybəcərliyə baxıb, sizin kimi mən də əzab-əziyyət çəkirəm. Yalnız vurğunluq hesabına nicat tapıram.

     Çimərlikdə sizin ürəyinizi bulandıran odur ki, oradakılar Venera və Apollon deyillər, elə siz özünüz də Herakl deyilsiniz. Mən isə buna birtəhər dözürəm, təkcə ona görə ki, hər bir ot, hər bir insan tükü mənim üçün bir sənət əsəridir, onlarda necə gözəllik olduğunu yaxşı bilirəm, mən onlara mikroskop altında baxmışam... Astar üzünə çevrilmiş mənzərələri, yəqin ki, sizdən çox görmüşəm. Görmüşəm ki, tez-tez qarşılaşdığım xəstəlik və ölüm də bir gözəllikdir. 

     Nə üçün?..

     Kamillik planlaşdırılırmı? Yox, Təbiət bizim ahəngdarlığımızı planlaşdırmayıb. Deyəsən, buna onun nə imkanı olub, nə də vaxtı. O bizi ancaq yaşamaq üçün zəruri olan şeylə təmin edib...

     Bizim hər birimiz Təbiətin nəsə bir eksperimentiyik. Hər kəs nəsil artırmalıdır, buna görə də onun yaşamaq hüququ var. Qədimdə nə sağlamlıq nəzərə alınırdı, nə ştamplanmış uzunömürlülük, nə basmaqəlib mənəviyyat, nə standart gözəllik, nə dahilik. Lazım idi ki, adamların çoxusu uşaq istehsalı dövründə nisbətən sağlam olsunlar; lazım idi ki, onların bir hissəsi sabit surətdə nikbin olsunlar, yoxsa tezliklə hamı, aclıqdan da olmasa, dərd-qəmdən ölüb gedərdi; lazım idi ki, uzunömürlülük az adama nəsib olsun, yəni cins ancaq qocalardan ibarət olmasın, lakin onu yaddaşsızlıq və rəhbərlikdə yelbeyinlik bəlası da çulğamasın; lazım idi ki, həmin cinsin filan qədərinə yalan deməyi bacarmayan heç olmasa iki nəfər və özünü fəda etməyə bir nəfər adam düşsün; lazım idi ki, yeniliklər yaradan və şüurları alovlandıran dahilər mümkün qədər nadir hallarda doğulsunlar və heyvani müqavimətlə qarşılaşsınlar, yoxsa bir-iki yüzillikdən sonra Təbiətin özünün də izi-tozu qalmazdı.

     Gözəllik nə üçündür?

     Darvin cavab verirdi: seçmə üçün. Gözəllik növ və cins əlamətlərinin ən tam və parlaq ifadəsi, bədənin kamilliyi, üstəlik, bülbül cəhcəhini xatırlasaq, yüksək davranış keyfiyyəti deməkdir...

     Görünür, belədir. Amma Darvin özü də əmin deyildi ki, bu cavab tam və qətidir.

     “Gözəllik dünyanı xilas edəcək” (Dostoyevski), əlbəttə, o vaxt ki, dünya da Gözəlliyi xilas etmək istəsin.

     Qocalıq – ruhun gözəlliyidir, mən ondan ulu bir gözəllik tanımıram.

     Təbiət özünükamillişdirmənin hərəkətverici amilidir. Hərəkətverici amili eşşəyin qabağına qoyulan yerkökü ilə yox, eşşəyə arxadan endirilən qamçı ilə müqayisə etmək olar.

©  Vladimir Levi